Müsahibimiz tarix üzrə fəlsəfə doktoru dosent Boran Əzizdir. Tarixçi alim elmi dövriyyəyə təqdim etdiyi monoqrafiyasında Xocalı soyqırımının mahiyyətini faktlar və sənədlər əsasında araşdırıb.

- Boran müəllim, xalqımıza qarşı dəhşətli soyqırımın həyata keçirilməsində başlıca məqsəd nə idi?
- Xalqımızı müstəqillik yolundan döndərmək, azadlıq ideyalarını sarsıtmaq.
- Tarixdən məlumdur ki, Xocalı şəhəri bir neçə dəfə erməni təcavüzünə məruz qalıb. XX yüzilin əvvəllərində 1905-1906, 1917-1918-ci illərdə bu yaşayış məntəqəsi ermənilərin hücumu nəticəsində yandırılsa da, talan edilib dağıdılsa da,  yenidən bərpa olunaraq yaşamını davam etdirib. Ancaq... 1992-ci ilin fevralında bu qəsəbədə görünməmiş soyqırımı törədildi.
- Sovetlər dövründə Xocalının 7 min əhalisi, 3000 min hektardan çox əkin və bağ sahələri, məktəb, kitabxana, mədəniyyət evi var idi. 1988-ci ilin fevralında Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlayanda onun ilk zərbələrindən biri Xocalıya dəydi.Şəhərin Xankəndi, Əsgəran, ermənilər yaşayan digər qəsəbə və kəndlərində işləyən sakinləri işdən qovuldular. Tarixi Azərbaycan torpaqları olan  Ermənistandan qovulmuş 130 azərbaycanlı ailəsi, Fərqanədən didərgin salınmış 40 mesxeti türk ailəsi də Xocalıya pənah gətirmişdi. Onlara burada torpaq sahəsi də  ayırmışdılar. Özləri üçün ev tikib  şərait yaratmışdılar.
1989-1990-cı illərdə münaqişənin gərginləşdiyi zamanlarda ermənilər Dağlıq Qarabağa, Şuşaya gedən yollarda azərbaycanlılara, o cümlədən də xocalılara məxsus olan maşınları daşa basır, əzir, yandırır, insanları girov götürüb qətlə yetirirdilər. Bu xəbərləri hər gün televiziya ekranlarından eşidir, qəzet səhifələrindən oxuyurduq...
Mən özüm də qarabağlıyam. Ağdamın Mərzili kəndində doğulub böyümüşəm. O günlərin ağrı-acısı içimdən keçib, o faciələri, o müsibətləri  anbaan yaşamışam. O hadisələrin canlı şahidiyəm. Xocalı, Qaradağlı, Meşəli, Kərgicahan dərdi yaddan çıxan deyil. Mənfur qonşularımız elə əvvəl gündən niyyətlərini bildirmişdilər. Xocalı camaatı qorxmaz, qoçaq, mərd insanlardı. Xocalının igid oğulları erməni quldurlarına tutarlı cavablar verirdilər.
- İşğalçı erməni qüvvələrinin Xocalıya ilk irimiqyaslı hücumu nə vaxt olmuşdu?
- 1988-ci il sentyabrın 18-də. Onlar belə hesab edirdilər ki, elə ilk həmlə ilə Xocalını məhv edib bu maneəni aradan qaldıra biləcəklər. Həmin gün Xankəndidəki nümayişdən çıxan 5 minə qədər erməninin bir qismi piyada, bir qismi maşınlarla Xocalının üstünə hücum etdi. Hücumdan xəbər tutan Xocalının 150 nəfər cəsur oğlu onların qarşısına çıxdı. "Ura"! deyərək əks-hücuma keçdilər. Həmin döyüşdə 27 nəfər azğın erməni öldürüldü. 100-ə qədəri isə yaralanmışdı. Bu, erməni quldurlarına vurulan ilk güclü zərbə idi. Məhz bundan sonra "yazıq", "fağır" erməniləri azərbaycanlıların "hücum"larından qorumaq adı ilə Xocalı şəhərinin sərhədlərində Sovet qoşun hissələri yerləşdirildi...
- 366-cı motoatıcı alayı nəzərdə tutursunuz?
- Bəli. Bu alayın tarixinə nəzər yetirək. 366-cı alay Gəncədə yerləşən Sovet ordusuna məxsus diviziyanın tərkibində olub. Nədənsə, 1986-cı ildə birdən-birə bu alay Xankəndi şəhərinə köçürüldü. Və həmin alayın tərkibində çoxlu sayda erməni zabit, gizir, əsgər yerləşdirilməyə başlanıldı. Buradan aydın olur ki, ermənilər qabaqcadan hazırlıq işləri görürmüşlər.
1992-ci ilin fevralında Quşçular, Qaybalı, Malıbəyli kəndləri uzun müddət mühasirədə olmasına və yerli könüllü dəstələrin müdafiəsinə baxmayaraq, 366-cı alayın yaxından köməkliyi nəticəsində işğal olundu. Bu döyüşlərdə də çoxlu sayda soydaşımız erməni vəhşiləri tərəfindən qətlə yetirildi. Xocalıya qədər ən dəhşətli qırğın Qaradağlıda baş vermişdı. Fevralın 17-də bu kənd dörd illik mühasirədən (kəndin dörd tərəfi də erməni kəndi idi.) sonra  qüvvələrin qeyri bərabərliyi nəticəsində ermənilər tərəfindən işğal olundu. Bu kəndin camaatı da sonadək qəhrəmancasına düşmənlə mübarizə apardı. 77 nəfər Qaradağlı sakini öldürülmüşdü ki, onlardan 48 nəfəri son dərəcə ağır işgəncələrlə qətlə yetirilmişdi. Hətta bir qismi yandırılmışdı da. Bu insanların əksəriyyətini öz övladlarının, həyat yoldaşlarının, ata-analarının gözləri qarşısında qətlə yetirmişdilər.
- Bu gün bəşəriyyət haqlı olaraq Hitler faşizmi üzərində Qələbə gününü qeyd edir. Bununla da faşizmin bəşəriyyət üçün nə qədər böyük bəla olduğu insanlara xatırlanır...                                             
- Mən isə deyərdim ki, erməni faşizmi Hitler faşizmindən qat-qat təhlükəlidir.  Erməni faşistləri kəndləri, yaşayış  evlərini dağıdaraq elə vəziyyətə salıblar ki,  yenidən oraya qayıdıb yaşamaq mümkün olmasın. Hər yerdə tarixi, mədəni abidələri tamamilə məhv ediblər. Bu tarixi abidələr təkcə Azərbaycan xalqına məxsus deyildir. Azərbaycan Qafqazın, Qafqaz da dünyanın bir hissəsidir. Azərbaycan nəinki Qafqazda, hətta dünyada ilk insanların yarandığı, tayfa ittifaqlarının və ilkin dövlət qurumlarının  meydana gəldiyi ərazilərdən biridir. Bu cəhətdən də buradakı tarixi abidələrin bütövlükdə dünya üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Bax, ermənilər işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərində dünya əhəmiyyətli belə tarixi abidələri məhv ediblər. Məsələn, təkcə Azıx mağarası dünyada bəşər sivilizasiyasının ilk insan məskənləri içərisində ikinci, üçüncü yerdə dayanırdısa, keçmiş sovetlər ittifaqında birinci idi.
- Əslində Xocalı heç də təsadüfən işğal edilməyib, bu şəhərin alınması üçün ermənilər güclü hərbi və canlı qüvvə toplamışdılar.
- Əlbəttə, Xocalı faciəsi əvvəlcədən ciddi şəkildə düşünülüb hazırlanmış bir hərbi əməliyyat idi. 366-cı alay da bu hərbi əməliyyata, bu hərbi təcavüzə rəhbərlik etmişdi. Xocalı soyqırımı ərəfəsində 366-cı alayın komandiri polkovnik Zarviqarova general-mayor rütbəsi verilmişdi. Bu yüksək rütbənin verilməsi onu göstərirdi ki, soyqırımını törədəcək və icra edəcək bu adamı ruhlandırmaq lazımdır. Araşdırmalarımıza görə, 366-cı alaydakı hərbi texnika və silahların 85 faizi ermənilərin əlində cəmlənmişdi.
- Şahidi olduğunuz o dəhşətli günləri necə xatırlayırsınız?
- Xocalı qətliamı ərəfəsində və ondan sonrakı günlərdə  Bakı Dövlət Universitetinin bir qrup müəllim heyəti ilə birlikdə o proseslərin içində idik. Soyqırımı baş verdikdən sonra vəhşiliyə məruz qalan insanların Ağdamda qarşılanmasını gözlərimizlə görürdük. Xocalı soyqırımı Azərbaycan xalqına qarşı törədilən qəddar vandalizm aktı idi. Miqyası baxımından yalnız 1918-ci ilin mart soyqırımı ilə müqayisə oluna bilərdi. Xalqımız bu qətliamdan, bu faciədən qorxmadı, çəkinmədi. Sonadək müstəqilliyini qoruyub saxladı. 
- Xocalı soyqırımını törədənlər hələ də cəzalarını almayıblar.
- Dünyada qəbul olunmuş beynəlxalq konvensiyalar, ümumbəşəri qanunlar Xocalı faciəsi kimi soyqırımları pisləyir, yolverilməz olduğunu bildirir. Azərbaycan xalqı 9 dekabr 1948-ci il "Soyqırım cinayətinin xəbərdarlıq edilməsi cəzalandırılması" konvensiyasını rəhbər tutaraq, Ermənistan Respublikasına qarşı BMT-nin Beynəlxalq məhkəməsində iddia qaldırmaq üçün hüquqi əsaslara malikdir. Dünya bilməlidir ki, bu cinayət, təkcə Azərbaycan xalqına qarşı deyil, həm də bəşəriyyətə qarşı yönəlmişdir. Bu gün Ermənistanda mühüm dövlət postları tutanlar, Seyran Ohanyan, Serj Sarkisyan, eləcə də Robert Köçəryan və digərləri  baş vermiş soyqırımının günahkarları kimi beynəlxalq məhkəmə qarşısında cavab verməlidirlər.
Cinayət cəzasız qalmamalıdır. Ermənistanın hərbi-siyasi təcavüzü dünya ictimaiyyəti tərəfindən ittiham edilməlidir. Beynəlxalq təşkilatlar, dünya dövlətlərinin parlamentləri Ermənistan Respublikasının Azərbaycan torpaqlarında törətdiyi hərbi cinayət - Xocalı soyqırımına, əsl soyqırımı hadisəsi kimi beynəlxaq siyasi-hüquqi qiymət verməlidir.
Xocalı soyqırımına aid 6 ölkədə abidə ucaldılıb.
Xocalı soyqırımı Azərbaycan tarixinə ən dəhşətli və faciəli səhifələrdən biri kimi daxil olub. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev Xocalı soyqırımının on illiyi münasibətilə müraciətində qeyd edirdi ki, bu amansız və qəddar soyqırımı aktı insanlıq tarixinə ən qorxulu kütləvi terror aktlarından biri kimi daxil olub. "Bütövlükdə Azərbaycan xalqına qarşı yönəldilmiş Xocalı soyqırımı öz ağlasığmaz qəddarlığı və qeyri-insani cəza üsulları ilə bəşər tarixində bir vəhşilik aktıdır. Bu soyqırımı eyni zamanda, bütün bəşəriyyətə qarşı tarixi bir cinayətdir."
- Ordumuzun əsgər və zabitlərinə sözünüz...
- Ordu xalqın müdafiəçisidir, dövlətin təhlükəsizliyinin təminatçısıdır. Orduda xidmət edən hər bir kəs ən yüksək hörmətə layiqdir. Sizə deyim ki, tarixən də belə olub. Məsələn, Səfəvilər dövründə döyüşçülər o qədər böyük nüfuza malik olublar ki, hətta süfrə duasında onların bir-bir adları çəkilib. Yəni bizim milli-mənəvi dəyərlərimizdə, dünyagörüşümüzdə, əcdadlarımızın həyat tərzində orduya belə yüksək hörmət olub. Bu gün biz ordumuzla fəxr edirik. İnanırıq ki, Ali Baş Komandanın rəhbərliyi altında ordumuzun aprel qələbələrinin ardı gələcək. Erməni işğalçılarının tapdağında olan Qarabağımız, Şuşamız, Ağdamımız, Laçınımız, Kəlbəcərimiz və digər ərazilərimiz ordumuzun vətənpərvər, igid oğullarının sayəsində azad olunacaq, Xocalı soyqırımının qisası alınacaqdır.

Müsahibəni apardı: Lalə HÜSEYNOVA,  "Azərbaycan Ordusu"